İkinci Dünya Müharibəsi özünün ilkin mərhələsində və müharibə dövründə müxtəlif beynəlxalq paradiqmalara səbəb olsa da, müharibədən sonrakı dövrün əvvəlindən qeyri-adi, çoxölçülü qlobal tarazlığın yaradılması mübarizəsini özü ilə gətirdi. Mübarizənin bu mərhələsi siyasi, iqtisadi, hərbi və s. bir çox sahələrdə rəqabət yaradıb. Sovet İttifaqı və Amerika Birləşmiş Ştatları kosmos sahəsində həm beynəlxalq reputasiya, həm də hərbi potensialı artırmaq və beləliklə, ikiqütblü dünya nizamına hakim olmaq məqsədilə böyük səylər göstərmişlər.
Müharibə bitdikdən sonra nüvə müharibəsi təhlükəsi bütün dəhşəti ilə gündəmdə qalarkən, 1957-ci il oktyabrın 4-də Sovetlər tərəfindən “Sputnik 1” adlı ilk peykini kosmosa göndərməsi və bununla, dünyanın istənilən nöqtəsinə nüvə başlıqları göndərməsi ABŞ-ın narahatlığı ilə qarşılandı.Bu da ABŞ ın müdafiə sahəsində yetərsizliyini göstərirdi.
Ona görə də ABŞ-ı xüsusilə kosmos sahəsində fəaliyyətini inkişaf etdirməyə məcbur edən bu vəziyyət ABŞ üçün hərəkətverici qüvvə olmuşdur. Sovetlər peykdən sonra orbitdən çıxan ilk canlı olan “Laika” adlı iti də kosmosa göndərə bildilər.
Sovetlərin bu fəaliyyətlərindən sonra ABŞ 29 iyul 1958-ci ildə prezident D.Eisenhower tərəfindən qanunun təsdiqi ilə NASA-nı yaratdı. NASA hərbi məqsədlər üçün deyil, daha dinc məqsədlər üçün kosmos fəaliyyətləri ilə məşğul olacaqdı. Hərbi məqsədlərlə bağlı olan kosmos fəaliyyətləri üçün də büdcə artırılmışfır. Qısa müddət sonra, 31 dekabr 1958-ci ildə ABŞ-ın ilk peyki “Explorer 1” kosmosa buraxılmışdır. Lakin Sovetlər 1961-ci ildə Yuri Qaqarinin Yer orbitinə qalxması ilə daha bir ilkə imza atdılar.
Daha sonra 1962-ci ildə ABŞ Con Qlenni kosmosa göndərdi, lakin birinciyə nail olan sovetlərin kölgəsində qalan bu təşəbbüslər ABŞ-ın texnoloji üstünlüyünə malik olması fikrinin dəyişməsinə və ABŞ-ın imicinin zədələnməsinə səbəb oldu. Bu proseslərlə bərabər yer üzündə soyuq müharibənin ən gərgin anı tərəfləri üz-üzə gətirən “Kuba və Yupiter raketləri böhranı”nın yaşanması oldu. ABŞ torpaqlarının ilk dəfə olarq Sovetlər təhdidini bu qədər yaxından hiss etdiyi böhran aradan qaldırılaraq yerini “qırmızı telefon” diplomatiyasına buraxdı, bundan sonra soyuq müharibə nisbətən yumşalma dövrünə qədəm qoydu.
Bu vəziyyətin əksi kosmos sahəsində də hiss olundu. ABŞ kosmos sahəsində araşdırmalarını sürətləndirdi və itirilmiş imicini bərpa edəcək bir layihəyə başlamışdı. Bu layihə “Apollon” adlanır və insanın Aya enişinə nail olmaq məqsədi daşıyır. Sovetlərin Yuri Qaqarini kosmosa göndərmək üçün istifadə etdiyi Vostok proqramı raketləri ilə müqayisədə NASA-nın Apollon layihəsi üçün hazırladığı Saturn raketləri daha müasir idi. ABŞ 1967-ci ildə astronavtlarının ölümü ilə nəticələnən buraxılış qəzası keçirsə də, bu layihədən əl çəkmədi. 1969-cu ildə Aya ayaq basan ilk insan Neil Armstronq bu sahədə yeni çığır açmış oldu. ABŞ müəyyən mənada kosmos yarışının başlamasının 11-ci ilində sovetlərin üstünlüyünə son qoydu.
Kosmosdan hərbi məqsədlər üçün istifadə 1982-ci ildə “Milli Kosmos Proqramı” və ABŞ Prezidenti Reyqan tərəfindən 1993-cü ildə “Strateji Müdafiə Təşəbbüsü”, yəni Ulduz Döyüşləri Layihəsi (Grosmann, 2003) ilə başladı. Sovetlərin kosmosdan qitələrarası ballistik raketlərini idarə etmək və onları tutmaq üçün bu layihələr hazırlanmışdı Lakin siyasi çətinliklər yaşamağa başlayan və getdikcə zəifləyən Sovet İttifaqı kosmos sahəsində artıq ABŞ-la rəqabət apara bilməyəcək yerə gəlib çatmış və təşəbbüsü tamamilə ABŞ-a vermişdi.
XXI Əsrin əvvəllərinə qədər kosmos fəaliyyətlərindən qeyri-dinc məqsədlər üçün istifadə azalmışdı. Sovet İttifaqının dağılması nəticəsində formalaşan qlobal konyukturada bu proses xərclərin daha çox yeryönümlü olmasına və onsuz da ABŞ üçün təhlükə qavrayışının olmadığı bir dövrə gətirib çıxarmışdı. Bununla belə, NASA mərkəzli fəaliyyətlər artmışdır.Beynəlxalq Kosmik Stansiya (IIS) 1998-ci ildə orbitə çıxarıldı. O vaxtdan bəri 15 müxtəlif xalqın kosmonavtları bu stansiyada işləmək imkanı əldə ediblər.
Ancaq 2000-ci illərə gəldikdə Şərqin ən potensial dövlətlərindən biri olan və uzun müddət yatmış əjdaha oyandı və qlobal nizama təsir edən bir çox sahədə sıçrayış etdi. Kosmos sahəsində insanı kosmosa göndərə bilən 3 ölkədən birinə çevrilən Çin Xalq Respublikası ABŞ tərəfindən təhlükə kimi qəbul olunmağa başlamışdır. Bu, ABŞ üçün kosmosa qayıtmaq demək idi.
1980-ci illərdə R.Reyqan tərəfindən gündəmə gətirilən Strateji Müdafiə Təşəbbüsü layihəsi bu dəfə Milli Raketdən Müdafiə Sistemi adı altında Corc Buşun iştirakı ilə yenidən gündəmin mühüm maddələrindən birinə çevrildi. 2000-ci illərin əvvəlləri. ABŞ Beynəlxalq Kosmik Stansiyada Rusiya ilə birgə proqramlar hazırlayarkən Çin Xalq Respublikasına qarşı mübarizəni sürətləndirdi. Bu ortaq proqramlar çərçivəsində Beynəlxalq Kosmik Stansiyanın idarə olunduğu üç mərkəzdən ikisi ABŞ-da, digəri isə Rusiya torpaqlarında yerləşən Korolevdən faydalanır və Atlas raketlərində Rusiya istehsalı olan mühərriklərdən istifadə edilir.
Lakin həm Rusiya ilə ABŞ arasında yaşanan gərginlik, həm də Rusiyanın nəzarətində olan bazadan kosmosa buraxılmanın qiyməti bu prosesə mənfi təsir göstərirdi. Yalnız Rusiyaya məxsus “Soyuz” kosmik gəmisinin istifadəsi NASA üçün 4,5 milyard dollara başa gəldiyi təxmin edilir.
Bu vəziyyət ABŞ-ı alternativlər hazırlamağa vadar edir. 1981-ci ildən aşağı orbitli kosmos missiyalarında “kosmik gəmi”dən istifadə edən ABŞ, iki ölümcül qəzadan sonra təhlükəsizlik narahatlığına görə 2011-ci ildə bu vasitələri dayandırmışdır. Bu səbəbdən ABŞ “Kommersiya Ekipajı Proqramı”na başlamaqla bir çox özəl müəssisələrə subsidiya verməklə, bu mübarizəni NASA-nın rəhbərliyi altında həyata keçirmişdir. Yəni kosmos sahəsini beynəlxalq şirkətlərin istifadəsinə açmışdır
2015-ci ildə qüvvəyə minən qanunla kosmosda və kosmos mədənlərində kommersiya fəaliyyətlərinin yolu açıldı. 2020-ci ildən etibarən Donald Trampın imzaladığı fərmanla ay mədənlərinin önü özəl şirkətlərə açılmışıdr. Bu nöqtədə Amazonun sahibi Jeff Bezos tərəfindən qurulan Blue Origin və Tesla Motors sahibi Elon Musk tərəfindən qurulan Space X tərəfindən istehsal olunan layihələr diqqətəlayiq inkişaflar oldu.
30 may 2020-ci il tarixindən etibarən insanlar NASA və Space X-in birgə buraxılışı ilə IIS-ə yenidən göndərildi və bu buraxılış Rusiya raketindən asılılığa son qoymaq baxımından çox əhəmiyyətli bir inkişaf idi.
ABŞ özəl şirkətlərlə yanaşı, Kosmik Qüvvələrin Komandanlığının 2019-cu il dekabrın 20-də o zamankı ABŞ prezidenti Donald Tramp tərəfindən “güc yolu ilə sülh əldə etmək” perspektivi işığında, birbaşa hərbi məqsədlərlə yaradıldığını açıqlamışdır. , “Bu, ABŞ-ın kosmosdakı rəqiblərinin hücumlarının qarşısını cəsarətlə alacaq” ifadəsi ilə tanıdılmışdır.
Növbəti beş ildə; 800 milyon dollarlıq bir büdcə köçürməyi hədəfləyən Amerika Kosmik Qüvvələri Komandanlığının ilk mərhələdə kosmos texnologiyaları üzrə ixtisaslaşmış 600 əsgəri işə götürəcəyi, qarşıdakı illərdə isə ən az 1000 hərbçinin yetişdiriləcəyi bildirilir.” Bu əmrlə əhatə dairəsi hələ dəqiqləşdirilməmiş, peyk mütəxəssisləri və hakerlərdən ibarət bir tabora sahib olduğu düşünülür. Bu ehtimala əlavə olaraq hərbi personalın baza olaraq istifadə edə biləcəyi bir kosmik stansiyanın və ya Ayda qurula biləcək hərbi bazanın ola biləcəyi də iddia edilir.
Bu vəziyyət, 1967-ci ildə imzalanmış IV maddə ilə. Kosmosda hərbi bazanın yaradılmasına və silahlanmasına mane olan Kosmos Müqaviləsinin iştirakçısı olan ABŞ-ın bu müqavilədən çıxıb-çıxmayacağı hələki maraq doğurur.
ABŞ “Artemis” layihəsi ilə 2024-cü ildə Aya insanlı uçuşlar həyata keçirməyi hədəfləyir. Bu sahədə fəaliyyətə başlanılmış 9-u qadın olmaqla 18 nəfərlik komanda hazırlanmaqdadır.
2021-ci ilə qədər Ayda insansız uçuşların yer aldığı bu layihədə istifadə olunacaq kosmik gəminin istehsalı üçün Space X, Blue Origin və Dynetics şirkətləri ilə çalışacaq NASA bu layihə üçün təxminən 1 milyard dollar büdcə ayırıb. Bundan əlavə, gələcəyin planeti olacağı gözlənilən Mars üçün bəzi layihələr və ideyalar var. NASA tərəfindən Marsa göndərilən “Perseverance” kosmik gəmisi Marsın səthindəki Jezero kraterinə uğurla enib. Bununla da bəşəriyyətə Marsı daha yaxından tədqiq etmək imkanı verilmişdir. Bundan əlavə, İlon Maska məxsus layihə olaraq kosmosdan internet şəbəkəsinə xidmət göstərilməsi planlaşdırılır. Starlink adlı layihə üçün hazırda kosmosda mindən çox peyk var. 2027-ci ildə başa çatdırılması planlaşdırılan layihə nəticəsində 12 min peykin fəaliyyət göstərəcəyi gözlənilir.
O, qismən sınaqdan keçirilmiş və ABŞ-da baş verən meşə yanğını zamanı bölmələr kosmosdan internet vasitəsilə əlaqə saxlaya bilmişdir. Kosmosdan internetin ABŞ və Kanadanın bəzi yerlərində satışa çıxarılacağı gözlənilir. ABŞ beynəlxalq nüfuz qazanmağı davam etdirmək və SSRİ tərəfindən qəbul etdiyi təhlükəni aradan qaldırmaq üçün kosmos fəaliyyətinə başlamışdır.
Bu uzun mübarizələr silsiləsində hazırda gəlinən nöqtədə ABŞ uzun illər kosmosda dominant güc olmağı və bu status-kvonu qoruyub saxlamağı bacarmış və buna nail olmaq üçün də kosmosun özəl müəssisələrə açılması kimi revizionist reflekslər həyata keçirə bilmiş bir dövlətdir.
