Kosmos dünyada hegemon dövlət olmağı hədəfləyən ölkələrin mübarizəyə girməkdən çəkinmədiyi bir sahədir. Əvvəla, Sovet İttifaqının dağılması ilə ABŞ və Sovet İttifaqının bu sahədəki dueli sakitləşdi, lakin 21-ci əsrdən etibarən Rusiya Federasiyasının öz effektivliyini yenidən hiss etməyə başlaması və xüsusən də Çin Xalq Respublikası fəaliyyətinin artması kosmos sahəsində çoxölçülü rəqabəti gətirdi.
Çin Xalq Respublikası üçün nüvə raketləri təhlükəsi ilə üzləşsiyi 1950-ci ildə Koreya müharibəsi müdafiə sahəsində inkişafı zəruri etdi. Bu çərçivədə ballistik raket proqramı başladıldı və bu səbəbdən peyk inkişafı üçün kosmos sahəsində araşdırmalara başlandı. 1970-ci ildə Çin indi ilk peykini kosmosa çıxarmaq imkanına malik bir dövlət idi. Maonun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Den Syaopinlə Çin öz baxışını dəyişdi, beynəlxalq təcridə son qoymuş və tədricən qlobal sistemə daxil olmağa başlamışdır.
1992-ci il Çinin kosmosdakı fəaliyyəti üçün yol xəritəsinin yaradılması baxımından mühüm il oldu. Bu yol xəritəsi üç addımdan ibarətdir. Birinci mərhələdə çinli astronavt kosmosa göndəriləcək; ikinci mərhələdə kosmosda sabitlənmə məsələsi həll ediləcək və kosmos labaratoriyası kosmosa göndəriləcək; Üçüncü və son mərhələ olaraq, uzunmüddətli idarə olunan kosmik stansiya qurulacaq, geniş kosmik elmi tədqiqatlar aparılacaq və texnologiyadan istifadə araşdırılacaqdı.
Bu çərçivədə 2003-cü ildə Yang Liwei-nin ilk insanlı uçuşu ilə Çin Xalq Respublikası planlarını mərhələli şəkildə həyata keçirməyə başladı. 2007-ci ildə kosmik sahədə rəqabət aparan ölkələr üçün qorxulu inkişaf baş verdi. Bu inkişaf 1950-ci illərdə ballistik raketlərdən qorunmaq üçün kosmos fəaliyyətlərinə başlayan Çin üçün inkişafın ölçüsünü göstərmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. İnkişaf ondan ibarətdir ki, Çin yerdən göndərilən ballistik raketlə öz peykini vurmuşdur.
Bu o deməkdir ki, Çin digər dövlətlərin kosmik gəmilərini və peyklərini məhv edə bilər. Çinin kosmos varlığı üçün çox vacib olan digər bir inkişaf isə 2011-ci ildə “Cənnət Sarayı” mənasını verən “Tiangong-1” adlı kosmik stansiyanın orbitə çıxarılmasıdır. Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya rəqib olan Cənnət Sarayı, Çinin tək başına bir kosmos stansiyası qurma gücünə çatması və önümüzdəki illərdə bu qabiliyyəti artıraraq kosmosda hərbi baza qurma fürsətinə yaxınlaşması baxımından çox əhəmiyyətlidir. .
Çin bununla da kifayətlənmədi və 2012-ci ildə bu kosmik stansiya və “ŞinSou-9” adlı kosmik gəminin əlaqələnməsini həyata keçirərək astronavtların stansiyaya keçidini həyata keçirmişdir. Bu kosmik stansiya sonradan dağıdılıb itirilsə də, Çin 2023-cü ilə qədər yeni və daimi kosmik stansiya qurmağı hədəfləyir.
2013-cü ildə kosmos sahəsində araşdırmaların digər sütunu olan Ayda araşdırmalara başlayan Çin, “Yutu” adlı kosmik gəmisini Aya endirməyi bacardı. Bunu edə bilən 3 ölkədən biri olan Çin 1976-cı ildən sonra Aya kəşfiyyat vasitəsi göndərən yeganə ölkə olub.
Çin Xalq Respublikasına kosmos fəaliyyətlərində ilk olma xüsusiyyətini qazandıran inkişaf 2019-cu ildə Ayın qaranlıq tərəfinə eniş etməsi oldu. Çin bunu edə bilən yeganə ölkədir. Bu, çox əhəmiyyətli bir inkişafdır, çünki Aşkın İnci Sökmenin fikrincə, “Ay dünyaya hökmranlıq qurmaq baxımından əhəmiyyətlidir və kosmos geosiyasətinin əsas elementidir”.
2015-ci ildə Çin Xalq Azadlıq Ordusu tərkibində Dəstək Gücü adı altında kosmos, kiber kosmos və elektron müharibə kimi sahələrdə fəaliyyət göstərəcək mütəxəssis heyəti olan birlik yaradılıb. Bu bölmə kosmosda digər ölkələrin peyklərini sıradan çıxara bilən Anti-Peyk Silahı (ASAT) sistemlərindən istifadə edə bilər. Elə həmin il sınaqdan keçirilən siqnal tıxanıcı “Dong Nang-3” ilə Çin dövlətinin ABŞ-ın yer üzündəki hərbi əməliyyatlarında istifadə etdiyi kosmosdakı sistemləri zərərsizləşdirmək fürsəti əldə etdiyi üzə çıxır. Bundan əlavə, mikro peyk sistemi istehsal edərək, düşmən peyklərinə ‘kamikadze’ hücumu təşkil edərək meteorit kimi zərər verə biləcək peyklər hazırlamağı da bacardı.
Çin Xalq Respublikasının gələcək planlamaları
Qlobal liderlik missiyasını yaradan Çin bu məqsədlərə çatmaq üçün bir çox sahədə planlar qurur və qarşıya məqsədlər qoyur. Bir çox məqamda bir-biri ilə əlaqəli olan bu sahələrdə tam inkişafa nail olmağı hədəfləyən Çin bu nöqtədə kosmos sahəsindəki fəaliyyətlərinə xüsusi önəm verir.
Bu çərçivədə Mars və Yupiter layihələri ilə planetlərin kolonizasiyası, yeni yaşayış sahələrinin tapılması kimi ABŞ-ın da hədəfi olan layihələri həyata keçirməyi hədəfləyir. Digər layihə isə Süni Ay layihəsidir. Bu layihənin məqsədi peyk vasitəsilə günəşdən gələn işığı dünyaya ötürərək işıqlandırmanın təmin edilməsidir.
Bu layihədə Çinin Çenqdu şəhərinin müəyyən ərazisinin gecə işıqlandırılması üçün istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Digər layihə isə Süni Günəş layihəsidir. Bu layihənin məqsədi günəşdə olan nüvə sintezi kimi enerji istehsal etməkdir. Bu enerji istehsal edildikdə, qalıq yanacaqlarla müqayisədə daha təmiz və daha yüksək enerji istifadə edəcək. Bu, Çinin enerji asılılığının aradan qaldırılması baxımından önəm verdiyi layihələr sırasındadır. Yuxarıda Çinin Ayın qaranlıq tərəfinə endiyini qeyd etmişdik. Bu uğur həm kosmosda hökmranlığın qurulması, həm də Aydakı mədənlər üçün çox əhəmiyyətli qapıların açılması baxımından əhəmiyyətlidir. Bu səbəbdən Çin 2025-ci ilə qədər Ayda rəsədxana qurmağı hədəfləyir.
Aparılan araşdırmalara görə, Ayda Yerdə rast gəlinməyən “Helium-3” qazına rast gəlinir. Bundan əlavə qızıl, dəmir, titan, nikel kimi çoxlu qiymətli faydalı qazıntı yataqları var. Çin bu mədənləri ölkəsinə gətirməklə enerji müstəqilliyini əldə etməyi və kommersiya imkanlarını artırmağı hədəfləyir. Bu layihə kosmik mədənçilik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yenə də Ayda ilk bitki becərilməsi Çin tərəfindən həyata keçirilib. Bu, Ayda ilk dəfə bioloji materialın böyüməsi anlamına gəlsə də, kosmos səyahəti baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Mövzunun əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, kosmos fəaliyyəti ilə yer üzündə yaradılan siyasət bir çox cəhətdən bir-biri ilə bağlıdır. Bu çərçivədə “Bir nəsil bir yol” layihəsi üçün Çin kosmos sahəsində inkişaf etdirdiyi Bedio-2 Naviqasiya sistemi ilə layihə daxilindəki ölkələrlə məlumat paylaşır.
Çin “İpək Yolu” layihəsinin rəqəmsal versiyası olaraq təyin olunan dənizin altına çəkilmiş kabellərlə interneti sistemləşdirərkən, ABŞ-dakı SpaceX şirkəti internetin mümkün kəsilməsi və ya qəzaları zamanı mikro nano kosmosa peyklər göndərməklə kosmos üzərindən internet təmin etməyi hədəfləyir.Bu, hər sahədə rəqabətin bariz nümunəsidir.
Nəticə 2045-ci ilə qədər kosmosda qlobal lider olmağı hədəfləyən Çin ABŞ-ın ən çox təhlükə hiss etdiyi ölkələrdən biridir. Kosmos səyahətinə baxdığımızda ABŞ-la müqayisədə qısa müddətdə yaxın gücə çatan Çinin bu inkişafı ABŞ üçün narahatlıqla qarşılanır. Kosmik fəaliyyətlərə ayrılan büdcəyə gəlincə, 2013-cü ilə qədər Çinin zərərinə 33 milyard dollar fərq olduğu halda, 2018-ci ildə fərq 7 milyard dollara qədər azalıb.
Bütün bu inkişaf nəticəsində ABŞ kosmos fəaliyyətini artırdı, ABŞ Kosmik Qüvvələrini yaratdı, Ayda tədqiqatlarını və layihələrini bərpa etdi, sistemlərinin məhv olma təhlükəsinə qarşı sistem ehtiyat nüsxələrini həyata keçirmişdir.
Çinin hazırladığı layihələri reallaşdırdığı zaman super güc mövqeyinə çatacağı, iqtisadiyyatla yanaşı elm, texnologiya və enerji kimi sahələrdə də liderliyi öz üzərinə götürəcəyi proqnozlaşdırılır. ABŞ-ın təhlükəni dərk etməsinə baxmayaraq, Çin kosmos fəaliyyətinin dinc məqsədli olduğunu bildirmişdir. Süni intellekt texnologiyasına sahib olan və bu texnologiyanı insanın iş çərçivəsindən kənar planetlərdə istifadə edən Çin, texnoloji imkanlarını digər ölkələrlə paylaşa biləcəyini ifadə edərək, beynəlxalq əməkdaşlığa açıq olduğunu bildirib.
Siyasi diskurs kimi belə gözəl mənzərənin çəkilməsinə baxmayaraq, Çin dövlətinin əksər fəaliyyətləri ilə bağlı praktiki olaraq məlumat paylaşmaması, yaradacağı kosmos stansiyası ilə bağlı heç bir məlumatı paylaşmaması bütün dünyanı narahat edən bir faktdır.
