Aliya İzzetbeqoviçi dünya miqyasında məşhur edən təkcə onun Bosniya və Herseqovinanın qurucu prezidenti kimi qalib lider olması deyil; O, ömrünün çox hissəsini tədqiqata, elmə, tarixə, fəlsəfəyə və İslama həsr etmiş böyük İslam mütəfəkkiridir və hətta düşmənləri də bu səbəbdən ona “Müdrik padşah” demişlərdir.
İzzətbeqoviç həyatı boyu ölkəsindəki qeyri sabitlik və parçalanmış vəziyyət eyni zamanda İslam dünyasının problemləri haqqında düşünüb və həll yollarını axtarmışdır. Başda dünyaca məşhur “Şərqlə Qərb arasında İslam” əsəri olmaqla bütün dünyanın qəbul etdiyi bir çox əsərə imza atan İzzetbegovic; ziyalıdır, mütəfəkkirdir, cəbhədə ölkəsi uğrunda vuruşaraq dövlət qurmuş liderdir.
Bosniyalılar 19-cu əsrdə bir sıra mühüm hadisələr yaşadılar. 19-cu əsrin sonlarında Osmanlı hakimiyyəti altında olan Bosniya və Herseqovina bu dövrdə Avstriya dövləti tərəfindən işğal edilmiş və dəyərləri zorla dəyişdirilmişdir.
Bu vəziyyət Bosniya və Herseqovina xalqı üçün tarixi bir qırılma nöqtəsi olmuşdur.
Müsəlman bosniyalıların Osmanlı hökmranlığının ortadan qalxması ilə kimliyində və sivilizasiyasında dəyişikliklər başlamışdır. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropa dövlətləri tərəfindən işğal edilən Bosniya və Herseqovina azadlıq müharibəsi verdi
Osmanlı hakimiyyətinin sona çatmasından bir əsr sonra Bosniya və Herseqovina qırğınlara və tarixə qara ləkə kimi düşəcək Srebrenitsa Soyqırımına məruz qaldı. 1990-cı ildən sonra baş verən azadlıq müharibəsinin ən böyük qəhrəmanı Aliya İzzetbeqoviç uzun müddütli, sosial və fəlsəfi mübarizədən sonra müstəqil Bosniya və Herseqovinanın qurucu prezidenti seçildi.
Gənclik illəri
1925-ci ildə Bosniyanın Samac şəhərində anadan olan Aliya İzzetbegovic İslam dəyərlərinə bağlı mühafizəkar ailə quruluşunda böyüyüb. O da dəfələrlə qeyd etmişdir ki, anasının təqvası onun yaşamasına və İslamı dərk etməsinə böyük təsir göstərmişdir.
Din və tarixlə maraqlanan gənc İzzətbeqoviç Berqsonun “Yaradıcı inqilab”, Kantın “Saf zəkanın tənqidi” və Şpenqlerin Qərbin çöküşü əsərlərindən təsirlənərək Qərb fəlsəfəsi ilə də maraqlanırdı.
İkinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə Serb və Xorvatların Balkanlarda Bosniyalılara və Müsəlmanlara qarşı apardıqları təzyiq siyasəti daha da gücləndirmiş və 1939-cu ildə Dr. Mehmet Saphonun rəhbərliyi ilə “Gənc Müsəlmanlar” təşkilatı yaradılmışdır.
İslamı və humanizmi müdafiə edən, kommunizmi və faşizmi qətiyyətlə rədd edən bu təşkilata Aliyə İzzetbeqoviç də daxil oldu və onun dünyagörüşü formalaşmağa başlamışdır.
İzzetbegovic təşkilatın quruculuq fəlsəfəsini və düşüncələrini bu cümlələrlə ifadə edib: “1940-cı illərin əvvəllərində Gənc Müsəlmanlar hərəkatı ortaya çıxanda müsəlman dünyası çox pis bir vəziyyətdə idi. Müstəqil olan bir neçə müsəlman ölkəsi var idi.
Biz bunu qəbuledilməz bir vəziyyət, islamı isə öz mahiyyətini qoruyub saxlamağı və onu aktuallaşdıra bilən canlı ideya kimi görürdük. Müsəlman dünyasında baş verənlər, əcnəbilərin ordu və ya kapital vasitəsilə hökmranlığı bizi narahat edirdi”.
İzzətbeqoviç Mtiljeviçin “İslam Gerçəklik İşığında” və Osman Nuri Hadzic-in “Məhəmməd və Quran” əsərlərini də həvəslə oxuyub və təşkilatdakı dostları ilə dəfələrlə fikirlərini müzakirə etmişdir.
1946-cı ildə İzzetbeqoviç Yuqoslaviya prezidenti Tito tərəfindən bir qrup dostu ilə birlikdə bu təşkilatın üzvü olduğu və İslam Dövləti qurmaq ehtirası olduğu əsası ilə həbs edilmiş və 3 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. 1949-cu ildə azadlığa çıxandan sonra gənclik illərindən tanıdığı Halide xanımla ailə həyatı qurmuşdur.
Bu evlilikdən sonra onun üç övladı olub. Təhsilini qaldığı yerdən davam etdirən İzzetbegovic əvvəlcə Kənd Təsərrüfatı Fakültəsinə daxil olur, sonra fikrini dəyişərək Hüquq Fakültəsinə başlayır və 1956-cı ildə müvəffəqiyyətlə bitirir. Məktəbi bitirdikdən sonra 10 il Monteneqroda fabrikin tikintisində çalışmış və bu müddət ərzində İslamla bağlı bəzi məqalələr yazmışdır.
Onun bir çox yazılarını çap etdirmək imkanı yox idi. Gənc Müsəlmanlar Təşkilatı ləğv olunsa da, İzzetbegovic üzvlər ilə gizli şəkildə görüşməyə və işləməyə davam etmışdır. İosip Broz Titonun rəhbərliyi ilə idarə olunan Yuqoslaviyada müsəlmanların hüquqları uğrunda mübarizəsini davam etdirən İzzetbeqoviç Bosniya və Herseqovina İslam Birliyinin nəşr orqanı olan “Preporod” qəzetində, həmçinin “Təqvim” kimi bülletenlərdə məqalələr yazmışdır. İzzətbeqoviç məqalələrini övladları Leyla, Səbinə və Bəkirin baş hərflərindən ibarət “LSB” təxəllüsü ilə dərc edib.
İzzetbeqoviçin boşnakları və bütün müsəlman dünyasını qəflət yuxusundan oyatmaq üçün yazdığı məqalələr böyük təsir bağışlamışdır. 1960-cı illərdə yazmağa başladığı və böyük səs-küyə səbəb olan “İslam bəyannaməsi” adlı əsərini 1970-ci ildə nəşr etdirmişdir.
Aliya İzzetbegovic “İslamın Bəyannaməsi” və “İslam İntibahının Problemləri” adlı əsərləri ilə təkcə ölkəsində yaşayan bütün müsəlmanlar üçün deyil, Balkanlarda yaşayan bütün müsəlmanlar üçün də mühüm təsbitlər vermiş və İslam dünyasının əsas problemlərini göstərməyə çalışmışdır.
O, həmçinin bu dövrdə dünya miqyasında ən mühüm əsər sayılan “Şərqlə Qərb arasında İslam” əsəri üzərində işləməyə davam etdirmişdir. İzzetbeqoviç o zaman yazdığı məqalələrdə insanları hakimiyyətdə olan kommunist rejiminə açıq şəkildə qarşı çıxmağa çağırmırdı. Digər tərəfdən, o, müsəlmanların həyatın bütün sahələrində daha fəal rol almasının vacibliyini və müsəlman uşaqların, xüsusilə də qızların maarifləndirilməsinin zəruriliyini vurğulamışdır.
1983-cü ildə Sarayevo məsəsləsində mühakimə olunan və ikinci dəfə həbs olunan İzzetbeqoviç 14 il həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Bir il sonra, 1984-cü ildə bütün dünyada böyük təsir bağışlayan “Şərqlə Qərb arasında İslam” adlı əsəri nəşr edilmişdir.
Onu intellektual aləmdə məşhurlaşdıran və azadlığa çıxmasında təsirli olan bu əsərində İzzetbeqoviç Qərbin elmi və materializmi ilə İslamın təbliğ etdiyi dini-fəlsəfi dəyərləri ətraflı müzakirə və müqayisə etmişdir. İzzetbeqoviç həm ibadətə əsaslanan müsəlmanlar üçün inkişafa qapalı həyatı, həm də İslam dəyərlərindən uzaq, yalnız elmə əsaslanan materialist həyatı rədd ettmişdir. Əslində bu düşüncələr “Elm və ya din deyil, elm və din; İslam budur”. sözləri ilə ifadə etmişdir.
Bosniya İstiqlal Müharibəsi və Prezidentlik dönəmi
Kommunist ideologiyasından qurtulmanın başlanğıcı sayılan Berlin divarının yıxılması və 1990-cı ildə Bosniya Kommunist Partiyasının dağılmasından sonra Yuqoslaviya dağıldı və azadlığa çıxan İzzetbeqoviç Demokratik Fəaliyyət Partiyasını qurdu ( Bosniya və Herseqovinanın müstəqilliyində böyük rolu olan SDA, eyni idealları paylaşan dostları ilə birlikdə siyasi fəaliyyətə başladı.
İzzetbeqoviç siyasi partiya lideri kimi həyatı boyu müdafiə etdiyi prinsipləri siyasi səhnədə tətbiq etmək imkanı qazanmışdır. 1990-cı ildə ilk çoxpartiyalı seçkidə qalib gələn və Yuqoslaviyanı formalaşdıran altı federal strukturdan biri olan Bosniya və Herseqovina Federativ Respublikasının Prezidenti seçilən Aliya İzzetbeqoviç, Yuqoslaviyanın dağılması ilə başlayan vətəndaş müharibəsində çətin bir proseslə üzləşmışdır.
Bosniya müsəlmanlarının müstəqillik mübarizəsində öndə gedən və şəxsən cəbhədə vuruşan İzzetbeqoviç diplomatiyada da fəal rol oynamışdır. 1992-ci il martın 1-də Bosniyada müstəqillik referendumu keçirilmış və Bosniya xalqı 62,8 faiz səslə öz qərarını vermişdir. 1992-ci ilin martında müstəqilliyini elan edən Bosniya və Herseqovina 1992-ci il aprelin 7-də ABŞ və digər qərb ölkələri tərəfindən tanınmış, 22 may 1992-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzvlük müraciəti qəbul edilmışdir.
Bosniya müharibəsi 1992-ci ilin yazında başladı. Referendumdan sonra müxtəlif şəhərlərdə JNA və Serb paramilitar qruplarının hücumları başlamışdır. 6 aprel 1992-ci ildə paytaxt Sarayevoda 3,5 il davam edəcək mühasirə və qırğınlar davam etmişdir. Bu çətin günlərdə İzzetbeqoviç bütün Bosniya və Herseqovina vətəndaşlarını “beynəlxalq səviyyədə tanınmış” Bosniya və Herseqovinaya qarşı serblərin hücumlarına müqavimət göstərməyə dəvət etmişdir. Bosniyalılar İzzetbeqoviçin rəhbərliyi altında qeyri bərabər mübarizə apardılar. Silahsız Bosniya xalqına qarşı misli görünməmiş cinayətlər törədilmişdir.
Ölkənin hər yerində toplanma düşərgələri qurulmuşdu. Bosniya və Herseqovinada vəziyyət Xorvatiya Müdafiə Şurasının (HVO) hücumlarından sonra pisləşmişdir. 1995-ci ilin iyulunda BMT-nin himayəsində olan Srebrenitsadakı serb qəssab olaraq xarakterizə edilən Ratko Mladiçin komandanlığındakı qüvvələrin şəhərə daxil olmasından sonra 8 mindən çox bosniyalının öldürüldüyü Srebrenitsa Soyqırımı baş verdi.
Aliyə İzzetbeqoviç ölkəsini müdafiə edərkən, danışıqlar masası arxasında həll yolu axtararkən belə, sülhsevər və nifrətdən uzaq siyasətindən geri durmamışdır. 200 minə yaxın insanın həyatını itirdiyi, bir milyondan çox insanın evini tərk etdiyi, soyqırım və qırğınların yaşandığı vətəndaş müharibəsi 1995-ci ildə imzalanan Dayton Sülh Müqaviləsi ilə sona çatdı. Sözügedən sülh razılaşması ilə bağlı İzzetbeqoviç “Bu ədalətli sülh deyil, ancaq müharibəni davam etdirməkdən daha yaxşıdır” demişdir. Dayton sazişi ölkəyə sülhlə yanaşı, mürəkkəb dövlət quruluşu da gətirdi.
Ölkə iki qurumla (Bosniya və Herseqovina Federasiyası və Serb Respublikası) Brcko Muxtar Vilayətinə və Bosniya və Herseqovina Federasiyası 10 kantona bölünür. Bosniya-Hersoqovina torpaqlarının 51%-i müsəlmanlara və xristian xorvatlara, 49%-i isə Bosniya-Hersoqovina serblərinə (yaxud bu ölkədə məskunlaşan serblərə) verildi və idarənin bu üç xalq arasında bölüşdürülməsinə qərar verildi. Müqavilə ilə Amerika Birləşmiş Ştatları müsəlmanların silahlarını məhv etmələrini və ABŞ patentli silahlarını ehtiyat hissələri olmadan almağı şərt qoymuşdur.
1995-ci ildə Bosniya müharibəsini sona çatdıran Dayton Sülh Müqaviləsindən sonra keçirilən çoxpartiyalı seçkidə müstəqilliyi tanınan Bosniya və Herseqovinanın qurucu prezidenti olaraq İzzetbeqoviç seçilmişdir. 1998-ci ildə yenidən prezident seçilən İzzetbeqoviç Bosniya xalqının gözündə böyük qəhrəmana və liderə çevrilmişdir. 2000-ci ildə səhhətində yaranan problemlər səbəbiylə işini tərk edən İzzetbeqoviç, 19 oktyabr 2003-cü ildə tarixə keçmiş bir çox əsər və həm Bosniya-Herseqovina baxımından araşdırılması lazım olan siyasi karyera və mübarizənin böyük bir nümunəsini qoyaraq bu dünyadan köçmüşdür.
“Müsəlman cəmiyyətlərinin öz intibahlarına nail olmaq üçün islamlaşmaqdan başqa çarəsi yoxdur”.
