Zahirəddin Məhəmməd Babur şah 888-ci il məhərrəm ayının 6-da (14 fevral 1483) Fərqanədə anadan olmuşdur.Atası Teymur şahın nəvələrindən Fərqanə hökümdarı Ömər Şeyx, anası Çingiz xanın nəvələrindən Yunus Xanın qızı Kutluq Nigar Xanımdır.
Baburun uşaqlığı haqqında çox məlumat yoxdur. 899-cu ilin 5 ramazanında (9 iyun 1494) anası ilə Endican qalasında olarkən atası qəza nəticəsində dünyasını dəyişdikdən sonra on iki yaşında ikən Fərqanə hökmdarı oldu.
Baburun siyasi mübarizələrini üç əsas hissədə ələ alına bilər: Fərqanə hökmranlığı (1494-1504), Kabil hökmranlığı (1504-1526) və Hindistan hökmranlığı (1526-1530).
Babur şahın taxta çıxdığı vaxt Mərkəzi Asiyada və ətrafında siyasi görünüş belə idi: Səmərqənddə Baburun əmisi Sultan Əhməd Mirzə, Hisarda və Bədəxşanda dayısı Sultan Mahmud Mirzə, Monqolustanda babası Yunus xan, Kabildə II Uluğ bəy Mirzə, Heratda Hüseyn Bayqara hakimiyyət başında idilər, onların hökmdarlığı sürürdü. Qızılbaşların başında Şah İsmayıl Xətai, özbəklərin başında Şeybani xan hökmdar idilər – teymurilər səltənətinin əksəriyyət qismi Şeybani xanın hakimiyyətinə tabe idi.
Babur əvvəlcə onun hakimiyyətini tanımayan qohumları və sərkərdələri ilə məşğul oldu. Əmisi və Səmərqənd hakimi Sultan Əhməd Mirzə ilə mübarizədən qalib ayrıldıqdan sonra Daşkənd hakimi Sultan Mahmudla mübarizə apardı. Baburun əsas məqsədi Endikanda padşahlıq etmək deyil, bir vaxtlar əcdadlarının malik olduğu Səmərqəndi ələ keçirmək idi. 1497 və 1501-ci illərdə iki dəfə qısa müddətə Səmərqənddə hökmranlıq etdi.
Mavəraünnərin şimalında güclənən Özbək hökmdarı Məhəmməd Şeybani xan (1500-1510) Baburun ən təhlükəli rəqibi idi.
Digər bir rəqib isə indiki İran ərazisi sayılan böıgədə Şah İsmayıl Səfəvi dövlətini qurmuş və onun sərhədlərini Ceyhun çayından kənara da genişləndirməyə çalışırdı.
Babur Ser-i Püldə özbəklərlə döyüşdə məğlub olur və Daşkənddəki dayısının yanına sığınır. Lakin uğursuzluqlarına baxmayaraq, güclü iradəsinin köməyi ilə əvvəlki hakimiyyətini bərpa etməyi bacardı.
O, az sayda türk və monqollardan ibarət ordusu ilə Hindukuş dağlarını keçərək Kabilə endi və şəhəri qan tökmədən ələ keçirərək burada məskunlaşdı (1504). O, bütün üsyanları və tələləri aradan qaldıraraq Kabildə möhkəmlənməyi bacardı. Səmərqəndi geri almaq fikrindən də əl çəkməmişdi. Bu arada Məhəmməd Şeybani xan Şah İsmayıl (916/1510) tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü.
Bunun üzərinə Babur Səfəvilərin köməyi ilə Səmərqənd və Buxaranı ələ keçirdi (1511) və 1512-ci ilin mayına qədər burada hakimiyyətini davam etdirdi. Bunun müqabilində Səfəvilərin bəzi istəklərini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Sünni olmasına baxmayaraq, xütbədə və pulda Şah İsmayılın adını çəkdirdi. Lakin mövcud vəziyyət Baburun əleyhinə sürətlə inkişaf etdi və Səfəvi qüvvələri geri qayıtdıqdan sonra Baburlara qarşı əhalinin qəzəbi artmağa başlamışdı. Buxarada və bura yaxın Gücdüvanda özbəklərlə Babur arasında müharibə başladı. 1514-cü ildə Şah İsmayıl Çaldıranda Yavuz Sultan Səlim tərəfindən məğlub edildikdən sonra, özbəklər Mavəraünnəhrdə güclənərək Baburlarla münasibətləri müharibəyə qədər gərginləşdirdilər.Babur Şah bu mübarizələr nəticəsində Səmərqənddə möhkəmlənə bilməyəcəyini anladı və O, bəxtini Əfqanıstanda mərkəzi Kabil olan yeni dövlət qurmaqda sınadı və buna nail oldu.Zamanla çətin cpğrafi mövqeyə malik olan Əfqanistanın digər bölgələrini də ələ keçirməyi bacarmışdır. 1398-1399-cu illərdə Hindistanı işğal edən Babur Şahin babası Teymurlənk Pəncab və Dehlini tabeliyində olan seyidlərə buraxmışdı. Babur əcdadının varisi kimi bu torpaqlarda haqq iddia edir və xalqına zülm edilməməsi barəsində əmr və göstərişlər verirdi. Qəndəhar qalasının fəthi ilə Hindistan-Əfqanıstan və İran yolu nəzarət altına alındı. Babur bu qalada olarkən 1522-ci ilin may ayında Lahordan gələn Dövlət xan Lüdi və Aləm xanla görüşmüşdür. Lüdi sarayına yaxın olan bu padşahların kömək istəyi qəbul olundu. Babur iki il ərzində üç dəfə Pəncabı ələ keçirmişdir. Lakin özbəklərin Kabil təhlükəsi ilə yenidən Əfqanıstana qayıtmalı olmuşdur. Babur öz xatirələrində yazır ki, Hindistanın fəthinin gecikməsinə onun qardaşları arasında olan fikir ayrılıqları və əmirlərin səhlənkarlığı səbəb olmuşdur. Bu dövrdə doğulmuş bir şahzadəyə Hindal adının verilməsi də Baburun Hindistanın fəthini nə qədər arzuladığını göstərir.
Babur 1525-ci ildə Hindistana qəti və böyük bir yürüş etdi.İlk öncə Pəncab ələ keçirildikdən sonra Dehliyə doğru hərəkət edildi. Bu zaman Şimali Hindistanı Ludilər idarə edirdi. Babur Lüdi paytaxtına gedən yolda hərəkət edərək Pânipet adlanan əraziyə gəldi.Ludi və Babur ordusu burada qarşılaşdılar. Lüdi ordusu çox böyük idi və orduda 1000-ə yaxın fil var idi. Baburun ordusu təxminən 12.000 nəfər idi. Osmanlının döyüş döyüş nizamını həyata keçirən və odlu silahdan istifadə edən Babur qarşısındakı İbrahim-i Lüdi məğlub oldu və öldürüldü. Bu səfərdən sonra Babur tez bir zamanda Dehli və Aqranı ələ keçirdi və Hindistanda Babur hakimiyyətini qurdu (1526).
1527-ci ildən sonra kəsilmiş pullarda Babur adı ilə yanaşı “qazi” titulu da görünür. Bu, Çitorun Racası Râna Sanqa üzərində qələbə ilə bağlıdır.1528-ci ildə Ludilərə sadiq qalan qüvvələridə məğlub edən Babur Şah Lenkevi ələ keçirmişdir.
1530-cu ildə xəstələnən Babur bütün əmirləri öz hüzuruna çağıraraq oğlu Hümayunu hökmdar elan edir və onlardan beyət alır.
Bu hadisədən üç gün sonra 26 dekabr 1530 tarixində Aqrada vəfat etmişdir. Nur-Əfşan bağında dəfn edilmişdir. Vəsiyyətinə uyğun olaraq altı ay sonra Kabilə köçdü və Bağ-i Baburda qohumlarının yanında dəfn edildi.
Baburun Şahın on səkkiz övladı olmuşdur.Vəfat edərkən dörd oğlu və üç qızı sağ idi.
Babur qurduğu dövlət və tarixdə oynadığı mühüm rol baxımından türk tarixinin öndə gedən simalarından biridir.
Qərb yazıçıları o dövrdə çox az hökmdarda görülən fəzilətləri öz simasında cəmləyən Babura heyran olmuşdur və bu fikirdədirlər ki, heç bir qəhrəman özünü onun Baburnaməsində olduğu kimi təsvir edə bilməz.
“Baburnamə” üç əsas hissədən ibarətdir. Birinci hissədə müəllif Mavəraünnəhr haqqında, 12 yaşında ikən Fərqanə vilayətinin hökmdarı olması barədə söhbət açır. Z.M.Babur doğma təbiəti incə şəkildə təsvir edir, öz atası Ömər Şeyxın canlı bədii portretini yaradır, onun əcdadları, ailə həyatı, xarakteri haqqında danışır. Bu hissədə sarayın tanınmış adamları, onların fəaliyyəti ətraflı təsvir edilir.
Kitab görkəmli elm, ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələri barədə məlumatlarla zəngindir. Əsərdə Əndican, Səmərqənd, Daşkənd və digər şəhərlərin tarixi, bu yerlərin gözəl təbiəti, çaylar və bulaqlar ətraflı təsvir edilib.
Kitabın ikinci hissəsi Əfqanıstanda baş vermiş hadisələrə həsr edilib. Z.M.Babur ona irsən keçmiş (əvvəllər atasına mənsub olmuş) Kabilə gəlməsi və bu şəhəri döyüşsüz ələ keçirməsi, daha sonra tədricən öz mülklərini genişləndirməsi, itaət etmək istəməyən əfqan qəbilələri ilə mübarizəsindən, onları ram etməsi və Əfqanıstanda öz dövlətini yaratması haqqında söhbət açır. Kitabın bu hissəsindəki fəsillər böyük ustalıqla yazılıb. Müəllif əsərə maraqlı xalq rəvayətləri daxil edib və bütün bu rəvayətləri parlaq şeir nümunələri ilə şərh edərək dolğunlaşdırır.
“Baburnamə”nin üçüncü hissəsində Z.M.Baburun Hindistandakı həyatı daha geniş, ətraflı və tam şəkildə təsvir edilib. Bu hissədə XVI əsrdə Hindistanın siyasi-ictimai vəziyyəti etnoqrafik, tarixi və təbiətşünaslıq xarakterli geniş məlumatlar təqdim edilir.
Babur şahın özbək ədəbiyyatında – türk şeirində lirik janrın inkişaf etməsində böyük rolu olub. Onun lirik irsi, həcmcə o qədər böyük olmasa da, mövzu dairəsi, forma, üslub, bədii gözəlliyi və mükəmməlliyi ilə xüsusilə fərqlidir. Baburun lirikasında qəzəl, rübai, qitə, tuyuq, məsnəvi, mətlələr və müəmmalar əsas yer tutur. Poeziya yaradıcılığının mühüm bir hissəsi, şeirlərinin tarixi hadisələrlə qırılmaz bağlılığı və yaşadığı dövrün hadisələrinin sadə və oxunaqlı dillə yazılmasıdır.
Bəzi bəstələri bəstələməsi ilə tanınan Babur şah təsviri sənətin demək olar ki, hamısı ilə yaxından maraqlanmışdır. O, Əlişir Nəvaidən sonra çağatayca yazılmış ədəbiyyatın ən böyük şairi hesab olunur. Baburun divanında Risaləyi Validiyyə tərcüməsindən başqa 119 qəzəl, 18 məsnəvi, 210 rübai, 50 müəmma, 19 qitə, 15 tuyuq, 18 tamamlanmamış qəzəl, 3 nəzm, 16 müsərra beyt, 5 müfred və 4 mənsur əsər vardır. Bundan əlavə divanda farsca yazılmış 2 qəzəl, 12 rübai, 8 qitə, 17 mətlə və 1 mənsur əsər də mövcuddur.
Digər yandan Babur şah istedadlı ilahiyyat alimidir. Onun müsəlman qanunçuluğu məsələlərinə həsr edilmiş məşhur “Mubayyani” (“Mübəyyani zəkat”) əsəri buna sübutudur. Əsərdə islam dininin beş əsas şərtləri – iman, namaz, oruc, zəkat və həcc məsələlərini özbək şeiriyyətində ilk dəfə geniş şəkildə nəzm formasında şərh edilir.
O, texnoloji inkişafları yaxından izləmiş və onlardan təkcə müharibə üçün deyil, həm də kənd təsərrüfatında istehsalı artırmaq üçün istifadə etmişdir.
