Deja Vu. Osmanlı türkcəsində Hiss-i kable’l vüku kimi tanınır və ya fransızcadan ən yaxın tərcüməsi “daha əvvəl yaşamış olma hissi”dir.
İnsanlar tərəfindən belə təsvir edilir: “Özümü daha əvvəl yaşaya bilməyəcəyim bir hadisəni yaşamış kimi hiss etdim.
Sanki əvvəllər o anda, o mühitdə, məhz o nöqtədə olmuşam.
Bu, bir çox insanın təcrübəsidir. Onun tezliyi ilə bağlı dəqiq nisbət olmasa da, hesablamalar əhalinin 60-80 faizinin həyatında ən azı bir dəfə bu vəziyyəti yaşadığını göstərir.
Gənclərdə bu nisbət daha da yüksək olsa da, mütəxəssislər bu qəribə hadisəni yaşayan insanların bir növ “matris xətası” kimi təsvir etdikləri dejavunun dəqiq səbəbini tapa bilməyiblər.
Dejavunun mümkün əsas səbəbləri haqqında bəzi nəzəriyyələr var.
Əvvəla, dejavunu birbaşa öyrənmək ekspertlər üçün çox çətindir.
Çünki heç bir xəbərdarlıq etmədən birdən ortaya çıxır və daha çox yaşayan insanlarda heç bir sağlamlıq problemi yoxdur.
Üstəlik, deja vu təcrübəsi ani bir təcrübədir. Çox qısa müddətdə baş verən bir şey. Əslində hər şey o qədər sürətlə baş verir ki, bu hadisədən xəbərsiz olan biri “deja vu” yaşadığının fərqinə belə varmaya bilər.
Odur ki, əvvəllər eşitmisinizsə, “Mən sadəcə dejavü keçirdim” deyirsiniz. Həmin an qeyd etdiyimiz kimi, “matrisdə xəta” olduğunu düşünən kimi bir az qəribə hiss edirsən, amma bu hiss qalıcı deyil.
Nəzəriyyələrə nəzər saldıqda bir çox nəzəriyyələrin bir araya gəldiyi yer bir növ Yaddaşla bağlıdır. Bu nəzəriyyələrdən ən çox qəbul edilənləri aşağıdakılardır.
Birincisi, “qavrama parçalanması” kimi tərcümə edə biləcəyimiz “split perception”-(parçalanmış qavrayış) nəzəriyyəsidir.
Bu nəzəriyyəyə görə, siz əslində bir şeyi iki dəfə görmüş və ya yaşamış ola bilərsiniz. Bu vəziyyətdə siz deja vu yaşadığınıza inana bilərsiniz.
Bu belə olur. Bir şeyi ilk dəfə gördüyünüzdə və ya yaşadığınız zaman fərqinə varmamısınız, kifayət qədər diqqət yetirməmisiniz, amma beyniniz siz fərqinə varmadan bu yaddaşı gizlətmiş ola bilər.
Çünki beynimiz çox mürəkkəb və sürətli işləyən bir kompüterdir və bir baxışdan və ya bir saniyədən az vaxt aparan təcrübədən belə boşluqları dolduraraq xatirələr yarada bilir. Beləliklə, o, təsəvvür etdiyinizdən daha çox məlumat yaratmış ola bilər.
Bir sözlə, siz o hadisəni daha əvvəl yaşamış ola bilərsiniz, ancaq beyniniz bu təcrübəni siz fərqinə varmadan xatırladığı üçün, ilk dəfə kifayət qədər diqqət yetirmədiyiniz və ya başqa bir işlə məşğul olduğunuz üçün dejavu yaşamış ola bilərsiniz.
Amma “bu mümkün deyil, mən bunu əvvəllər yaşamış olmam ehtimalı yoxdur” desəniz, başqa bir nəzəriyyə ilə qarşılaşırıq.
“Beynindəki qısaqapanmalar” və ya kiçik qüsurlar da adlandıra biləcəyimiz bir nəzəriyyə.
Burada matrisdə olmasa belə, elektrik siqnalları ilə işləyən beynimizin dövrələrində kiçik bir nasazlıq sizi bu hiss etdirə bilər.
Söhbət epileptik tutmalarda olduğu kimi bir qüsurdan gedir.
Deja vu nöqteyi-nəzərindən, beyninizin o anı izləyən mexanizmi və xatirələri gətirən hissəsi eyni anda işləyə bilər.
Başqa sözlə desək, o an hadisəni sanki bir xatirə kimi, daha əvvəl baş vermiş kimi emal edə bilər.
Bu, beyində bir növ pozğunluq kimi görünsə də, davamlı və nizamlı yaşanmadığı müddətcə narahat olacaq bir şey yoxdur.
Beyindəki proseslərlə bağlı başqa bir nəzəriyyə ondan ibarətdir ki, beyniniz yeni məlumatları emal edərkən, adətən məlumatı əvvəlcə qısamüddətli yaddaşda, sonra isə kifayət qədər gücləndirildikdən sonra uzunmüddətli yaddaşda saxlayır.
Ancaq bəzən qısamüddətli yaddaşdan uzunmüddətli yaddaşa bir növ qısa yol birbaşa uzunmüddətli yaddaşa açıla bilər.
Bu halda, siz hadisəni yeni yaşamış olsanız da, uzun müddət əvvəl yaşadığınızı hiss edə bilərsiniz.
Yaxud bu kontekstdə beyninizdə bir növ “gecikmiş məlumatın işlənməsi” baş verir.
Görmə və ya toxunma kimi hisslərinizlə aldığınız məlumatlar beyninizə iki fərqli şəkildə ötürülür.
Əgər bu yollardan biri məlumatın beyninizə bir az da olsa, daha yavaş ötürülməsinə səbəb olarsa, eyni hadisə fərqli vaxtlarda gəldiyi kimi fərqli zamanlarda baş vermiş kimi hiss oluna bilər.
Ancaq ən məntiqli nəzəriyyələrdən biri, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, siz o anı tam olaraq belə olmasa da, çox oxşar şəkildə yaşadığnızdır.
Kolorado Universitetində deja vu araşdırması edən professor Enn Kliri də bu nəzəriyyəni dəstəkləmək üçün bir araşdırma aparıb.
Tədqiqat zamanı o, belə nəticəyə gəldi ki, dejavu əvvəlki yaşadığınız bir hadisə bənzəyən, lakin xatırlamadığınız bir hadisəyə reaksiyadır.
Ola bilsin ki, siz bu anı çoxdan, uşaqlıqda yaşamısınız və yadınızda qalmaya bilər.
Kliri öz işində deja vu ilə yanaşı baş verəcək hadisəni öncədədn hiss etmə və ya bilinmə hissini də araşdırır.
Yəni növbəti anda nə olacağını bildiyiniz hissi. Və belə görünür ki, heç kim nə baş verəcəyini proqnozlaşdıra bilməzdi.
Əslində deja vu daha çox harada olduğunuzla bağlı ola bilər. Çox güman ki, o vaxt olduğunuz mühitə çox oxşar bir mühitdə olmusunuz.
Təbii ki, bütün bu yaşananları çox daha “mistik” şəkildə izah etməyə çalışanlar da var. Mistizim çərçivəsində onun “əvvəlki həyatda” bir məqamı xatırlatdığını iddia edənlər də var.
Xülasə, bunun mənəvi maarifləndirmə ilə əlaqəli olmadığı və beyindəki bəzi mühüm və ya əhəmiyyətsiz anomaliyaların nəticəsi olduğu düşünülür.
