Orta əsrlərdə Vatikana bağlı kilsələrin müqəddəs torpaqlara səfərləri zamanı zəvvar namizədlərinin qiymətli əşyalarını qorumaq üçün dövrün ehtiyaclarına uyğun olaraq doğulan qurumlar olan banklar qaçılmaz olaraq bu işə qarışan maliyyə ilə maraqlanıb maraqlanmamasından asılı olmayaraq, əsrlər boyu hər bir insanın həyatında bu və digər şəkildəyer almışdır. Bu gün müxtəlif kommersiya, maliyyə və təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatlar olan banklar fiziki şəxslərə və təşkilatlara kreditlər ayırır, onların depozit hesablarını qoruyur, kapital, pul və kreditlə bağlı hər cür əməliyyatları həyata keçirə bilirlər. Banklar həm səhmdar cəmiyyətlərə, həm də dövlətlərə aid ola bilər. Bu banklardan başqa maliyyə dünyasının mərkəzində dövlətin pul siyasətinə birbaşa təsir edə biləcək daha bir orqan var: Mərkəzi Banklar. Mərkəzi bank (ehtiyat bankı, pul orqanı), bir ölkənin və ya bir qrup ölkələrin pul siyasətinə cavabdeh olan qurumdur. Mərkəzi bankın əsas məqsədi valyuta və pul kütləsinin sabitliyini qorumaqdır. Bununla belə, mərkəzi bankların bank sektorunun son kreditoru olmaq və faiz dərəcəsinə nəzarət etmək kimi vəzifələri də var.
Bundan əlavə, Mərkəzi Bankın ehtiyatsızlıq və saxtakarlığa qarşı banklara və digər maliyyə institutlarına nəzarət etmək kimi səlahiyyətləri ola bilər. Mərkəzi bankların mövcudluğu və sabitliyi ölkə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən xüsusilə II. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yenidən qurulan dünya iqtisadiyyatında Mərkəzi Bankların əhəmiyyəti kifayət qədər yüksək idi. 17-ci əsrdə bütün Avropa qitəsinə yayılan kiçik banklar öz sikkələrini çap edərək Avropada kommersiya qarışıqlığına səbəb oldular. Dövrün Avropasında merkantilizmin təsirləri ağır olduğu üçün ticarətdəki bu valyuta qarışıqlığı merkantilistlərə və hökumətlərə mənfi təsir göstərmişdir. Bu səbəbdən Mərkəzi Bankların tarixi hökumətlərin ticarəti dəstəkləmək üçün valyuta birliklərinə daha çox əhəmiyyət verməyə başlaması ilə başladı. İlk mərkəzi bankların funksiyası regionda dominant valyutaların sayını 1-ə endirməklə ticarətdə pul ittifaqını təmin etmək idi. Beləliklə, bölgədə ticarət vahid valyuta vasitəsilə asanlaşdırıldı. 1609-cu ildə ilk Mərkəzi Banka bənzər qurum olan Amsterdam Bankı yaradıldı. Ancaq bu bank 1819-cu ildə müharibə borcları və Hollandiya “East India Company”nin ödəyə bilmədiyi üçün müflis oldu. 1609-cu ildə ilk Mərkəzi Banka bənzər qurum olan Amsterdam Bankı yaradıldı.
İsveç Reichsbank bu gün ən qədim mərkəzi bank hesab olunur. 1656-cı ildə Stockholms Banco ciddi dövlət nəzarəti altında olsa da, İsveç hökuməti tərəfindən özəl bir quruma çevrildi. Dövlət sərvətinin böyük hissəsini banka yatırırdı. Hal-hazırda Stokholmda hökumətin gəlirlərini dəstəkləyir. 1694-cü ildə İsveç Reyxsbankı kimi İngilis Bankası anonim şirkət olaraq qurulmuşdur. Onun ən mühüm vəzifəsi dövlətə borc vermək idi. Sonrakı illərdə Avropada dövlət borclarını maliyyələşdirmək üçün başqa mərkəzi banklar yaradıldı. Bu illərdə mərkəzi bankların funksiyası dövlətə borc verən səhmdar qurumlar olmaq və dövlətin rəsmi pul vahidini çap etmək idi. 19. Əsrin maliyyə böhranlarından sonra bank işini təhdid edən əskinasların dəyəri ilə bağlı problemlər yarandı və bu problem əskinasları buraxan mərkəzi bankların özlərini narahat edirdi. Bu problemlərə görə mərkəzi banklar çap edilən sikkələrin dəyərini qorumaq üçün əskinasları əvvəlcə sikkəyə, sonra isə davamlılığına görə qiymətli metallara çevirərək təmin edərdilər.
1844-cü ildə “Peel Bank Document” ilə bütün əskinasların İngiltərədə ilk dəfə olaraq İngiltərə Mərkəzi Bankı tərəfindən tamamilə qızıl örtüklü olması qanuni olaraq təyin olundu və bu təcrübə qısa müddətdə bütün Avropaya yayıldı. Mərkəzi Bankların bunu hədəfləməkdə əsas məqsədi valyutanın dəyərinin sabitliyini təmin etmək olub. Zaman keçdikcə kağız pulların miqdarı dəmir pulların və qiymətli metalların miqdarını aşdı və Birinci Dünya Müharibəsi ilə bu təcrübədən imtina edildi. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra işsizlik və qiymət qeyri-sabitliyi mərkəzi bankların dünya iqtisadiyyatı tarazlığının qorunmasında daha çox əhəmiyyət qazanmasına səbəb oldu. Bu hadisələr 1929-1933-cü illərin iqtisadi böhranı zamanı özünü büruzə verdi.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ölkələrin Mərkəzi Banka təsiri daha da artdı. Dövlətlər iqtisadi böhranı həll etmək və mərkəzi bankları milliləşdirmək üçün mərkəzi banklara təzyiq göstərməyə başladılar. Nəticədə əksər ölkələrdə mərkəzi bankların müstəqillik statusu itirildi və mərkəzi banklar hökumətin qərarlarına uyğun fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bu gün mərkəzi banklar keçmişlə müqayisədə ümumiyyətlə daha müstəqil olsalar da, bəzi ölkələrdə hökumətlərin müəyyən səbəblərdən mərkəzi banklara təsir göstərdiklərini hələ də müşahidə etmək olar.
Mərkəzi Bankın Bugünkü Vəzifələri
Bir neçə əsrlik tarixində mərkəzi bankların funksiyaları ciddi dəyişikliklərə məruz qalmamışdır. Mövcud olan bir çox pul vahidini birləşdirən qüvvə kimi ortaya çıxan mərkəzi bank termini bu gün də valyutaların dəyərinin qorunmasına cavabdeh olan orqan kimi mövcud olmaqda davam edir. Bu gün mərkəzi banklar öz valyutalarını qorumaq üçün müxtəlif üsullara müraciət edə bilərlər. Bu yollardan ən məşhuru pul siyasətinin faiz dərəcəsidir. Money Politics; pul təklifinin idarə edilməsi və ya valyuta bazarı əməliyyatlarından istifadə etməklə iqtisadiyyata rəhbərlik edən hökumət, mərkəzi bank və ya pul-kredit orqanıdır. Mərkəzi banklar isə pul siyasətini faiz-inflyasiya-dərəcəsi üçlüyü üzərində quraraq öz valyutalarının dəyərini qorumağa çalışır və bunu inflyasiya və valyuta məzənnələrini müşahidə edərək faiz dərəcəsinə qərar verməklə edirlər.
Bundan başqa, mərkəzi bankın digər vəzifəsi qiymət sabitliyini təmin etməkdir. Mərkəzi banklar inflyasiya səviyyəsini müəyyən səviyyədə saxlamaqla qiymət sabitliyini qorumaqla yanaşı, məsul olduqları valyutanın dəyərini və alıcılıq qabiliyyətini artırmaqla da məsuliyyət daşıyırlar. Əksər hallarda qiymət sabitliyini təmin etmək üçün inflyasiyanın 1-5% civarında saxlanılması qiymətlərin yüksək dalğalanma göstərməsinin qarşısını alacaq. Mərkəzi banklar yüksək inflyasiya ilə yanaşı, mənfi inflyasiya da adlandırılan deflyasiya ilə mübarizə aparır. Deflyasiya inflyasiyadan fərqli olaraq məhsul qiymətlərinin zamanla aşağı düşməsi kimi müəyyən edilir. İlk baxışdan gözəl və arzuolunan səslənsə də, deflyasiya ölkə iqtisadiyyatı üçün də çox təhlükəlidir.
Nəticə
Mərkəzi banklar bir neçə əsrdir ki, ölkələrin iqtisadiyyatında və valyutalarında mühüm rol oynayıblar. Xüsusilə 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq irili-xırdalı iqtisadi böhranlar, maliyyə çöküşləri və pul siyasətinin qeyri-sabitliyi mərkəzi bankların əhəmiyyətini günü-gündən artırmışdır. Bu gün mərkəzi banklar məsul olduqları valyutanın sabitliyini qoruyub saxlamaqla, xüsusən də məzənnə-inflyasiya-faiz nisbətində məsuliyyət daşıyırlar.
