“Türk və dünya tarixinin ən böyük səyyahlarından ” hesab edilən Övliya Çələbinin 10 cildlik Səyahətnamə kitabının birincisində dayanacaqlarından biri olan Ayasofya ilə bağlı maraqlı məlumatlar yer almışdır.
17-ci əsr səyyahı Övliya Çələbi təxminən təxminən 400 il əvvəl dünya memarlıq tarixinin ən mühüm tikililərindən biri olan, 15 əsrdən çox yaşamış Ayasofyanın sirlərini, gördüklərini əfsanələri haqqında Səyahətnamə Kitabında qələmə almışdır.
Türk və dünya tarixinin böyük səyyahlarından olan Övliya Çələbi 25 mart 1611-ci ildə İstanbulda doğulmuşdur.Atasının Osmanlı Sarayında önəmli vəzifə tutması Övliya Çələbin önəmli müəllimlərdən dərs almasına səbəb olmuşdur. Ərəbcə, Farsça, Rumca və Latınca bilən Övliya Çələbi ömrünün sonuna qədər evlənməmişdir.
Övliya Çələbi, öz təbirincə, 19 yaşında gördüyü bir yuxusunda dilinin sürüşməsi nəticəsində “Şəfaət ya Rəsulallah” əvəzinə “Səyahat ya Rəsulallah” deməsi ilə səyahətə başlamışdır.
İlk olaraq İstanbulu gəzməyə, tanımağa və yazmağa başlayan Çələbi 51 il ərzində hər fürsətdən istifadə edərək dünyanın bir çox yerini gəzmişdir.
Bu səyahətləri zamanı Övliya Çələbi 10 cildlik Səyahətnamə kitabını yazmışdır.
“İstanbul dünyada heç bir şəhərə bənzəmir”
Övliya Çələbi Səyahətnamə kitabının birinci cildini İstanbula həsr etmişdir. İstanbul adının haradan gəldiyini, tarixi binalarını, divarlarını, məhəllələrini, qapılarını, dikilitaşlarını, quruda və dənizdəki tilsimlərini, istirahət yerlərini, üzüm bağlarını, mədən və sularını izah edən Övliya Çələbi İstanbulun qurucu əfsanələrinə də əsərində yer vermişdir.
Səyahət kitabında İstanbulu Hz. Süleyman tərəfindən qurulduğunu söyləyən Övliya Çələbi, Hz.Süleymanın bütün dünyanı gəzərkən Sarayburnuda taxtını dayandırdığını və orada ibadət yeri tikdirdiyini, “Dünya durduqca rifah və şənlik olsun” deyə dua etdiyini bildirir.
Övliya Çələbi, Hz. Süleymandan sonra onun oğlları Ruhbaam, Mədyanın oğlu Yanko, İskəndər, Pozantin, Rum Kayseri, Yanko Vizondan, Vizondan oğlu Yafur və Konstantinin İstanbulu idarə etdiklərini bildirmişdir.
Ayasofya adı haradan gəlir?
Övliya Çələbi bəzi rəvayətlərə, şayiələrə, eşitdiklərinə, oxuduqlarına və müşahidələrinə əsaslanaraq Ayasofyanın necə tikildiyini bu şəkildə yazır:
“Həzrət Adəmin göydən yerə enməsindən 5 min 52 il sonra şəhəri idarə etməyə başlayan Mədyən oğlu Yankonun nəvələrindən olan kral Vizendon İstanbulu yeddinci dəfə təmir etdirərək, dünyanı dəyərləndirmişdir.
Vizendonun Sofiyada doğulan qızına Aya Sofya adı vermişdi. Aya Sofya atasının İstanbulun dörd bir tərəfini yenidən tikdiyini eşidəndə 2 milyonluq xəzinə ilə onun yanına gəlir.”
Övliya Çələbi, Hz. Süleymanın tikdiyi məbəd genişləndirilərkən bir adam gəlib “Məndən bütün lazımi əşyaları və materialları götürün və belə bir məbəd tikin” demişdir. Ayasofyanın tikintisi üçün lazım olan əsas məlumatları həmin adamın öyrətdiyini Səyahətnaməsində bildirmişdir.
Səyahətnamədə bu məlumatlar qeyd edilir:
“Ayasofyanın tikintisi üçün zəmin Ahırkapı səviyyəsinə qədər qazılanda yerdən su fışqırdı. Tam bir ay bu bünövrəyə ocaq yandırıb, qurğuşun töküblər. Bu, göy-tünd mavi qurğuşun dənizi kimi idi.
Bu qurğuşun dənizi illər boyu təməl üzərində qaldıqdan sonra İğnados adlı inşaatçı mühəndisin nəzarəti altında 30 min fəhlə, 7 min fəhlə və 3 min usta toplanmış və lazımi danışıqlardan sonra üzərində sütunlar, tağlar və günbəzlər tikilmişdir.
Altı su anbarı olduğu üçün zəlzələdən qorxmamaq və qorunmaq üçün əvvəlcə onun təməlini bu şəkildə tamamlayıb, su ilə doldurdular.
Ayasofyanın tikintisində dünyanın “yeddi iqlimi”ndə tapılan çox qiymətli daşlardan istifadə edildiyini vurğulayan Övliya Çələbi bu mövzuda bildiklərini kitabında gözəl şəkildə qeyd etmişdir.
Evliye Çələbi daşların çoxunun Ayaslog və Aydıncıkdan, rəngli mərmərlərin Karaman, Şam və Kipr adasından, minlərlə parlaq sütunun Afina yaxınlıqlarından və çiy mərmərlərin Mərmərə adasından gətirildiyini bildirir.
Övliya Çələbinin Səyahətnamə kitabının başqa bir hissəsində Ayasofyanın memarı olaraq Hz. Xızırdan bəhs edir.
Səyahətnamə kitabında həmçinin abidənin memarının 7 il itməsindən bəhs olunur. Beləki memar İğnados Ayasofyanın 4 təməl sütünunu tamamladıqdan sonra bir gecə yoxa çıxır. Onun Romaya getməsi və orada Papa üçün 7 il işləməsi və sonra qaçaraq yenidən İstanbula gəlməsindən bəhs olunur.Hökümdar tərəfindən qəzəblə qarşılanan İğnados bunun səbəbini keçən zamanın təməllərin daha sağlam oturması üçün vacib olduğunu bildirmişdir.Həmin sağlam təməllər üzərində Ayasofyanı İnşa etmişdir.
Dağılmış günbəzin təmiri
Səyahətnamədə Ayasofyanın 40 ildə tamamlandığı zaman daxili və xarici xidmətlər üçün 12 min nökər təyin edildiyi, onun xərclərini ödəmək üçün Makedoniyalı İsgəndərin dövründə Misir satın alınaraq Ayasofyaya vəqf edildiyi bildirilir.
Övliya Çələbi “Məhəmməd Peyğəmbərin (s.a.v) mövludunu müjdələyən gecədə zəlzələ baş verdiyi zaman Ayasofyanın günbəzlərinin dağıldığını bildirmişdir”.O dönəm 300 din adamının Məkkəyə gedərək Hz Məhəmməd Peyğambər (s.a.v) tüpürcəyini, ceyran dərisinə çəkdiyi əl nümunəsini, torpağı və zəmzəm suyunu götürüb, günbəzi təmir edildiyini qeyd edir.
Övliya Çələbinin Səyahətnamə kitabında “Qübbənin qiblə tərəfindəki 32 naxışlı hissə beləliklə Peyğəmbərin tüpürcəyi ilə heç bir səy göstərmədən yenidən qurulduğunu qeyd edir.Bu səbəbdən günbəzin o biri tərəflərindən bu yer daha aydın və işıqlıdır.
Fatih Sultan Mehmet İstanbulun fəthindən sonra “Bu günbəz Hz. Məhəmmədin ağzının suyu ilə dayandı” demişdir. Böyük günbəzin ortasına onu şanslı sayaraq zəncirlə qızıl top asdığı qeyd olunur.
Ayasofyanın məscid olması
Fateh Sultan Mehmedin İstanbulu fəthindən sonra 1453-cü ildə ilk Cümə namazını Ayasofyada qıldığını qeyd edən Övliya Çələbi həmçinin aşağıdaki məlumatlarıda qeyd etmişdir. Qazi Mehmet xan bu köhnə məbədi çirkab və bütlərdən təmizləmiş, öd və kəhrəbaları yandırmış, məscidin içindəki mehrab, minbər, mahfil və minarəli o cənnət görünüşlü məqamı nümunə olacaq Cennet-ül Firdevs kimi bir məscidə çevirmişdir.
Həmin cümə günü Ayasofyanın torpağı altında gizlənən ruhanilər İslamın şərəfinə layiq görülmüş çox yaşlı bir insanın adını Baba Mehmet qoydular.
Mehmet Baba, ‘Mehrabın sağ tərəfindəki qaranlıq yer Hz. Bu, Süleymana məxsus qədim məbəddir” demişdir. Bu zaman Sultan Mehmet oranı uğurlu sayaraq iki rükət hacət namazı qılmışdır.
Mələk təsvirləri
Övliya Çələbi İstanbulun tilsimlərini sayarkən Ayasofyadakı bu təsvirlərə belə istinad edir:
“14-cü tilsim Ayasofyanın cənubunda 4 ağ mərmər üzərində Əzrayıl, İsrafil, Mikayıl və Cəbrayılın təsvirləri idi.
Onlar 4 tərəfə baxaraq yerləşdirilib. “Deyirdilər ki, ildə bir dəfə Cəbrailin surətindəki qanad çalıb qışqırsa, şərq tərəfdə bolluq olar. İsrafilin surətindəkinin qışqırması qərbdə aclıq və bahalılığa işarətdir. Mikayıl obrazındakinin qışqırması, şimal tərəfdən böyük bir qəhrəman çıxmasına,Əzrail sürətindəkinin qışqırması isə bütün dünyada vəba xəstəliyinin çıxmasını bildirir deye qeyd etmişdir. Peyğəmbərimizin zamanında baş verən böyük zəlzələ onları alt-üst etmişdir”
Ayasofyanın tilsimləri
“Məscidin 361 qapısı var. Amma onların 100-ü çox böyük qapılar idi.hamsda tilsimlidir. Nə qədər saysaq da, başqa bir qapı görünəcək. Üzərinə işarə qoyub yenidən saysanız, başqa bir işarəsiz qapı tapacaqsınız. Qiblə tərəfinin orta qapısı hamısından böyükdür. Bunun lövhələrinin Cudi dağında Nuh peyğəmbərin gəmisinin qalıqlarından olduğu deyilir.
Deyilənə görə, kraliça Sofiyanın cənazəsi bu mərkəzi qiblə qapısında sarı tuncdan hazırlanmış tabuta bənzəyən uzun sinədə mumiya kimi saxlanılıb. Çox adam bu sinəyə əl uzatmağa cəsarət edəndə məsciddə böyük bir səs-küy və titrəyiş yaranırdiki, onlar cəhdlərindən əl çəkməli olurdular.Bir böyük tilsimdə budur. Onun üstündəki kiçik dirəklərin tağında, mərmər kitabənin üzərində Qüds şərifinin qiblə ikən köhnə şəkli yerləşdirilmişdir.Bu da tilsimli olub əl vurmaqdan çəkinilir.
Qiblə qapılarının qərb tərəfinin sonundakı qapının iç üzündəki kilsəyə dördbucaqlı ağ mərmər sütun qoyulmuşdur. Aşağı hissəsi insan boyu ölçüsündə mislə örtülmüşdür. Yenə belə, həmişə tərləyir.Bir rəvayətə görə təməlində tilsimli xəzinə vardır. Başqa bir rəvayət ondan ibarətdir ki, qalada qapalı qalan Ya Vedud Sultanın ürək yandıran ah-naləsinin istiliyi bütün bu müddət ərzində sütunu tərlədir.
Bir rəvayət də Hz Məhəmməd Peyğəmbər (s.a.v) ağzının suyunun qoyulduğu məhlul bu sütunun altında olduğu üçün onun nəmli təsirindən tərləyir.
